Voorbeeldlocatie: Zeist (Kerckebosch)
Om tot een gedeeld begrip te komen over ruimtelijke kwaliteit nodigde MooiNL de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit uit om een serie te maken met voorbeeldlocaties. Met regionale en lokale commissies in heel Nederland bevordert de Federatie ‘landschaps-, dorps- en stedenschoon’. In dit eerste deel: woonwijk Kerckebosch in Zeist, ontwikkeld met de natuur. Anthony Tom, directeur-bestuurder van MooiSticht, licht zijn keuze voor deze voorbeeldlocatie toe.
Anthony, waar zijn we hier?
Anthony Tom: “We zijn hier in de nieuwe woonwijk Kerckebosch, waar op unieke wijze het omringende landschap gebruikt is als onderlegger en structuur voor een nieuwe inrichting en herontwikkeling van een sociale huurflatwijk uit de jaren zestig van de vorige eeuw. Door de nieuwe woonwijk in zes delen te verdelen met steeds daartussen groene bos- en heideachtige gebieden, is men erin geslaagd om dwars door de woonwijk drie verschillende omringende natuurgebieden met elkaar te verbinden. De natuurlijke uitlopers in de wijk zelf zijn eigendom van en aangelegd door het Utrechts Landschap. Zij zorgen ook samen met de bewoners voor het beheer.”
Waarom is dit volgens jou een locatie van uitzonderlijke ruimtelijke kwaliteit?
“Dat is logisch: het gaat hier om de natuur! De kwaliteit van de leefomgeving is erg hoog, omdat men heel goed ingespeeld heeft op de natuur. Feitelijk heeft men ervoor gekozen de natuur de basis van de herinrichting te laten zijn. Het vele groen in en om de woningen geeft een landschappelijke omgeving die uitnodigt tot beweging en ontmoeting.
De wijk is heel bewust ingericht als natuurgebied, met kunst en speelplekken van zogenaamd Kerckebosch-hout: hout uit de wijk zelf en uit de naastgelegen natuurgebieden. Ook in de architectuur en bij de plaatsing van de woningen is steeds rekening gehouden met de verschillende bestaande landschapselementen, zoals de omringende (heide)gebieden en landgoederenstructuur van de Utrechtse Heuvelrug.
De eigenaar van de omringende natuurgebieden en landgoederen, het Utrechts Landschap, is betrokken geweest bij het ontwerp en de inrichting van het groen dat de wijk met de omringende natuurgebieden verbinden. Utrechts Landschap is nu ook eigenaar en beheerder van deze verbindingen, waardoor de oude en nieuwe structuren voor de toekomst behouden blijven. De wijk is in lijn hiermee duurzaam en klimaatadaptief ingericht, met onder meer stadslandbouw, weinig bestrating en parkeerwerende maatregelen. Door bij het beheer en onderhoud van het groen vrijwilligers vanuit de wijk te betrekken, raken de bewoners ook sociaal betrokken bij elkaar en bij hun directe omgeving. In 2023 is bijvoorbeeld het eerste ‘oogstfeest van compost’ van het gedeelde buurt-wormenhotel gevierd. De gebruikswaarde, belevingswaarde en de toekomstwaarde van deze wijk zijn met elkaar in lijn en zijn in alle opzichten beleefbaar en duurzaam. Ik zou niet weten hoe het beter kan.”
Hoe is dit gerealiseerd?
“Gemeente Zeist en woningcorporatie Woongoed Zeist hebben gezamenlijk de Wijkontwikkelingsmaatschappij Kerckebosch (WOM) opgericht. Bewoners en diverse ontwikkelaars zijn bij de deelplannen betrokken en de natuurorganisaties zaten niet alleen aan tafel bij het ontwerp van de groene natuurlijke verbindingen en de openbare ruimte en tuinen, maar organiseerden ook de realisatie en het beheer, samen met de inwoners van de wijk. Daarnaast is ervoor gekozen om niet meteen een omgevingsplan te maken, maar de wijk te gaan ontwerpen met stevige kwaliteitsadvisering, met onder andere een vertegenwoordiging vanuit de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit van MooiSticht.
Niet alleen de inwoners hebben hierdoor een hele hoge kwaliteit van hun leefomgeving verkregen, maar ook de omringende natuurgebieden zijn versterkt door de ecologische verbindingen tussen de verschillende gebieden.”
Welke participatie is daarbij relevant geweest? En vindt iedereen het geweldig, of verschillen de meningen?
“Zowel de oorspronkelijke bewoners van de huurflats als de nieuwe bewoners zijn betrokken geweest bij de herontwikkeling. De natuurorganisaties hebben de inrichting van kwaliteitscriteria mede vormgegeven en zijn de aanlegger, beheerder en eigenaar van het groen in de wijk. De woningen in deze wijk zijn erg gewild en staan in de regel nooit lang te koop, dus ik denk dat de meningen over de kwaliteit van deze wijk niet zoveel van elkaar verschillen.”
Wat maakt deze locatie maatschappelijk nu relevant?
“Niet alleen de grondposities waren bepalend voor de herontwikkeling van de wijk, maar juist ook de positionering van de wijk in haar omgeving is centraal gesteld. Ook de partijen die een rol spelen in die omgeving, zoals het Utrechts Landschap, hebben een rol in de wijk zoals die nu is. Daarmee zijn andere maatschappelijke waarden toegevoegd aan de woonopgave en is de leefomgeving nu rijker dan hij zou zijn als er slechts woningbouw was gerealiseerd. Wat je hier ziet is een prachtig voorbeeld van omgevingskwaliteit als culturele daad: door de woningbouwontwikkelingen te koppelen aan andere opgaven uit de omgeving is toegevoegde waarde voor zowel de wijk als de omgeving gerealiseerd. Die manier van werken hebben we bij alle maatschappelijke opgaven nodig, of het nu gaat om woningbouw of om drinkwatervoorziening of om energie-infrastructuur.”
Wat is in Nederland nodig om ruimtelijke kwaliteit te bewerkstelligen?
“Het is belangrijk om maatschappelijke opgaven integraal aan te pakken. Alleen als we opgaven met elkaar combineren, zoals hier is gebeurd, en bij iedere ontwikkeling de toevoeging van omgevingskwaliteit als randvoorwaarde nemen én tenminste een of twee andere maatschappelijke opgaven meenemen, dan wordt Nederland mooier en fijner om in te leven. Hier is een toekomstbestendige, gezonde, sociaal prettige en klimaatbestendige woonomgeving gerealiseerd door het wonen + natuurverbindingen te realiseren.”
Hoe zou het oordeel over deze plek over 10 jaar zijn, of over 50 jaar? Hoe ziet het er hier dan uit?
“Ik stel me graag voor dat deze wijk het erfgoed van de toekomst is, en dat het tegen die tijd bekend staat om de keuzes die wij in de afgelopen 15 jaar met elkaar gemaakt hebben.”
Welke instrumenten zijn ingezet om deze kwaliteiten te versterken?
“Al bij het ontwerp zijn meerdere ongebruikelijke partijen betrokken dan normaal is bij dergelijke ontwikkelingen, zoals het Utrechts Landschap. Daarnaast zijn er kwaliteitscriteria opgesteld voor de openbare ruimte en er is afgelopen jaar (2023) op basis van de kwaliteiten van de wijk, en het belang van het behoud daarvan, een nieuw beeldkwaliteitsplan opgesteld door de gemeente.”
